دوستان علمی کاربردی و دانشگاه علامه، جزوۀ ارایه های ادبی را می توانید در زیر مشاهده کنید، گرچه کامل نیست اما راهنماست. جزوه را جتما همراه خود داشته باشید بخصوص دوستان علمی کاربردی، در کلاس درباره اش صحبت می کنیم. این جزوه کمی هم نکات دستوری دارد.
به نام خدا
آرایه های ادبی
سجع: آوردن کلمات هم وزن، هم قافیه یا هم وزن و هم قافیه در پایان جملات قرینه است. در سجع کلمات آخر جمله ای قرینه در وزن، آخرین حرف اصلی (حرف روی) یا هر دو یکسان هستند. حرف روی آخرین حرف اصلی در حروف قافیه است که در دو کلمه ای که قافیه هستند، یکسان است:
مرا عهدی ست با جانان که تا جان در بدن دارم
هواداران کویش را چو جان خویشتن دارم
1. سجع متوازن
کلماتی که سجع در آنها وجود دارد در وزن (تعداد هجاها) یکسان اما در حرف روی مختلف هستند:
فلان را اصلی است پاک و طینتی است صاف، دارای گوهری است شریف و صاحب طبعی است لطیف.
2. سجع مطرّف
کلمات در حرف روی یکسان و در وزن متفاوت هستند:
الهی بر تارک ما خاک خجالت نثار مکن و ما را به بلای خود گرفتار مکن.
3. سجع متوازی
در این نوع سجع، هم تعداد هجاها و هم حرف روی در کلمات سجع دار، یکسان است. این سجع، خوش آهنگ ترین سجع است.
جوهر اگر در خلاب افتد همچنان نفیس است و غبار اگر به فلک رسد همان خسیس است.
جناس: آوردن دو یا چند کلمه در شعر یا نثر که در نوشتن و تلفظ به تحقیق (قطعاً) یا به تقریب (تقریباً) یکسان اما از نظر معنی متفاوت باشند. این صنعت خود به چند گروه تقسیم می شود: جناس تام - جناس ناقص
جناس تام: در این جناس، دو کلمه در حروف و تلفظ یکسان هستند اما در معنی متفاوت:
بهرام که گور می گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
آفرین جان آفرین پاک را
آن که جان بخشید و ایمان خاک را
جناس ناقص: دو کلمه، حروف مشترک دارند اما در حرکت یا حروف اندکی متفاوت هستند. این جناس خود چند شاخه می شود:
جناس ناقص حرکتی - جناس ناقص اختلافی - جناس ناقص افزایشی
جناس ناقص حرکتی: دو کلمه در نوشتن یکسان اما در حرکت (تلفظ) متفاوتند:
مکن تا توانی دل خلق ریش
و گر می کُنی، می کنی بیخ خویش
جناس ناقص اختلافی: در این نوع جناس، کلمات تنها در یک حرف اختلاف دارند:
تن ز جان و جان ز تن مستور نیست
لیک کس را دید جان دستور نیست
شرار و شراب/ خیل و خیر
جناس ناقص افزایشی: یکی از دو کلمه نسبت به دیگری حرفی اضافه تر داشته باشد:
شرف مرد به جود است و کرامت به وجود
هر که این هر دو ندارد عدمش به ز وجود
ساز کن مطرب به یاد خسرو مسعود، عود
باده ده ساقی چو فر مملکت افزود، زود
مراعات نظیر: آوردن مجموعه ای از کلمات است که با هم تناسب دارند:
هر تیر که از چشم چو بادام تو جست
در خسته دلم چو مغز در پسته نشست
بادام، پسته و مغز با هم مراعات نظیر دارند
تلمیح: عبارت است از آوردن کلمه یا کلماتی که حدیث، داستان یا واقعه ای را به یاد خواننده آورد به گونه ای که با آوردن این یک یا چند کلمه، تمام داستان یا واقعه تداعی شود:
من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت،دانستم
که عشق از پردۀ عصمت برون آرد زلیخا را
تلمیح به داستان حضرت یوسف (ع)
بین ارکانی که تلمیح را بوجود می آورند، آرایۀ مراعات نظیر وجود دارد. در نمونۀ بالا بین «حسن، یوسف و زلیخا» مراعات نظیر وجود دارد.
واج آرایی: واج آرایی عبارت است از تکرار یک واج (صامت یا مصوت) در کلمات یک مصراع، بیت یا عبارت به گونه ای که کلام را آهنگین کند و تأثیر کلام را بیشتر کند:
- فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب
چنان بردند صبر از دل، که ترکان خوان یغما را
- شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل
کجا دانند حال ما، سبکباران ساحل ها
حس آمیزی: آمیختن حس ها با یکدیگر یا بکار بردن آنها به جای یکدیگر است:
ببین چه می گویم.
بوی ترانه ای گمشده می دهد، بوی لالایی که روی چهرۀ مادرم نوسان می کند.
تشبیه: کسی یا چیزی را در صفت یا صفاتی به کسی یا چیز دیگری مانند می کنند. در این آرایه چند بخش وجود دارد:
مشبه: کسی یا چیزی که تشبیه می شود.
مشبه به: آنچه مشبه را به آن تشبیه می کنند.
وجه شبه: ویژگی و صفت مشترک میان مشبه و مشبه به.
ادات تشبیه: کلمه ای که رابطۀ تشبیه را برقرار می کند.
آه، چه آرام و پرغرور گذر داشت
زندگی من چو جویبار غریبی
در دل این جمعه های ساکت متروک.
فروغ
همچو عمر رفته امروزم فراموش از نظر.
نیما
در خم زلف تو آن خال سیه دانی چیست؟
نقطۀ دوده که در حلقۀ جیم افتاده ست
دل من نه مرد آن است که با غمش برآید
مگسی کجا تواند که بر افکند عقابی
استعاره: زیرساخت آن تشبیهی است که مشبه یا مشبه به آن حذف شده باشد. استعاره نوعی مجاز است به علاقۀ مشابهت. در استعاره معمولا قرینه ای به نام قرینۀ صارفه وجود دارد یعنی کلمه ای که خواننده یا شنونده را متوجه می کند که لفظ مستعار در معنی حقیقی خود بکار نرفته است.
شیر وارد میدان جنگ شد. شیر استعاره از فردی شجاع است. میدان جنگ قرینۀ صارفه است.
هزاران نرگس از چرخ جهانگرد
فرو شد تا برآمد یک گل زرد
انواع استعاره: استعارۀ مصرحه (آشکار) - استعارۀ مکنیه (پنهان)
استعاره مصرحه: در استعارۀ آشکار، مشبه به می آید و مشبه حذف می شود:
ژاله از نرگس فروبارید و گل را آب داد
وز تگرگ نازپرور مالش عناب داد
استعاره مکنیه: در استعارۀ پنهان، مشبه می آید و مشبه به حذف می شود:
و پیدا نکردم در آن کنج غربت
بجز آخرین صفحۀ دفترت را
تشخیص: استعارۀ مکنیه ای که مشبه به آن انسان باشد، تشخیص است:
- ایوان تهی ست و باغ از یاد مسافر سرشار.
- گلبرگ، سنگینی زنبور را انتظار می کشد.
- لب های جویبار، لبریز موج زمزمه در بستر سپید.
منادا قرار دادن، متعل به انسان است.
ای دل اندر بند زلفش از پریشانی منال
مرغ زیرک چون به دام افتد، تحمل بایدش
مجاز: بکار بردن واژه در غیر معنی حقیقی آن است. در این آرایه باید:
بین کلمۀ اصلی و کلمه ای که به جای آن بکار می رود، تناسب و ارتباط وجود داشته باشد. همچنین باید قرینه ای وجود داشته باشد تا خواننده یا شنونده از روی آن بتواند مجاز را تشخیص دهد. این قرینه کمک می کند تا خواننده دریابد که واژه ای که مجاز دارد در معنای غیر اصلی خود بکار رفته است:
و هواپیمایی که در آن اوج هزاران پایی
خاک از شیشۀ آن پیدا بود.
آنچه سبب می شود بتوان کلمه ای را به جای کلمۀ دیگر بکار برد علاقه نام دارد. مجاز علاقه های متفاوتی دارد:
1. ظرف و مظروف (محل و حال)
پیاله نوش و غم مخور
2. مظروف و ظرف (حال و محل)
گل در بر و می بر کف و معشوق به کام است
3. جزء و کل
غم تو دست برآورد و خون چشمم ریخت
مکن که دست برآرم به ربنا ای دوست
4. کل و جزء
دستور دادند سر او را بتراشند.
5. سبب و مسبب
سر انجام از آن کار سیر آید او
اگرچه ز بد سیر دیر آید او
6. علاقۀ جنسیت
بدان آهن که او سنگ آزمون کرد
تواند بیستون را بی ستون کرد
کنایه: جمله یا عبارتی است که معنای ظاهری ان مورد نظر گوینده اش نیست. تفاوت کنایه با استعاره و مجاز :
1. استعاره و مجاز در کلمه اتفاق می افتد اما کنایه در جمله یا عبارت. 2. در استعاره تنها معنای استعاری و در مجاز، تنها معنای مجازی در جمله معنادار است اما در کنایه معنای ظاهری و باطنی هر دو می تواند درست باشد.
درِ خانۀ فلانی باز است کنایه از مهمان نوازی شخص است اما می توان در واقع باز بودن در خانه اش را نیز در نظر گرفت.
نکات دستوری
ترکیب وصفی: اگر اسمی به صفت اضافه شود، آن اسم، موصوف نام دارد. ترکیب حاصل، ترکیب وصفی یا اضافۀ توصیفی است. کلاس بزرگ: بزرگ صفت و کلاس موصوف است.
انواع ترکیب های اضافی (اضافه ها)
زمانی که اسم به اسم دیگری اضافه شود، اسم نخستین را مضاف و اسم دوم را که با کسره به آن اضافه شده است، مضاف الیه می گویند.
نکته: مضاف الیه و صفت در جمله نقش هستند اما مضاف و موصوف نقش نیستند و باید در جمله نقشی بگیرند.
دیروز طوفان شدیدی شیشۀ پنجره را شکست. طوفان شدید ترکیب وصفی است؛ در جمله طوفان (موصوف) نقش فاعل و شدید نقش صفت را دارد. شیشۀ پنجره ترکیب اضافی است؛ در جمله شیشه (مضاف) نقش مفعول و پنجره نقش مضاف الیه را دارد.
چندین نوع اضافه وجود دارد:
نکته: تفاوت اضافۀ استعاری و تشبیهی: در اضافۀ تشبیهی، مشبه و مشبه به هر دو ذکر می شوند اما در اضافۀ استعاری مشبه می آید اما مشبه به ذکر نمی شود و به جای آن، یکی از اجزاء مشبه به می آید: دست روزگار: روزگار مانند انسانی است. مشبه: روزگار، مشبه به: انسان
6. اضافۀ اقترانی: میان مضاف و مضاف الیه، همراهی و مقارنت وجود دارد.
دست ادب بر سینه نهادم. دست (همراه با/به عنوان) ادب. با دیدۀ احترام به من می نگریست.
تفاوت اضافۀ استعاری و اقترانی:
الف) در اضافۀ استعاری اصل بر تشبیه است، تشبیهی است که یک سوی آن ذکر نشده است اما در اقترانی تشبیهی در بین نیست.
ب) در اضافۀ استعاری، تکیه و تأکید بر مضاف الیه است یعنی در «دست روزگار» روزگار مهم است و با حذف دست مفهوم جمله اشتباه نمی شود. اما در اضافۀ اقترانی غرض بیشتر در مضاف است و با حذف مضاف، مفهوم جمله اشتباه می شود. «دست ادب بر سینه نهادن» دست بر سینه نهادن ، منظور است.
7. اضافۀ بنوت (فرزندی). اسم فرزند بر اسم پدر یا مادر اضافه می شود. حسین علی
بدل: اسم یا گروه اسمی است که پس از اسم اصلی می آید تا توضیحی به آن اضافه کند. بدل، اسم، عنوان، شهرت، شغل و موقعیت اجتماعی یا نام دیگر یا توضیحی برای نام پیش از خود است:
زهرا، خواهر بزرگم، همین امروز از سفر آمد.
رضا نجار گذر ما آمد.
بدل را می توان از جمله حذف کرد.
متمم: در این مورد، اسم همراه حرف اضافه می آید و آن را مفعول غیر صریح یا بواسطه می گویند. (افعالی را که به همراه متمم می آیند و معنی آنها بدون متمم تمام نمی شود را افعال گذرا به متمم می گویند).
دانشجو به مطلب مهمی می اندیشید.
افعالی مانند: پرداختن (به)، چسبیدن (به)، ترسیدن (از)، رنجیدن (از)، جنگیدن (با) و ...
فاعل: در جمله های فعلی وجود دارد و برای تشخیص آن باید از فعل پرسید «چه کسی» یا «چه چیزی» فعل را انجام داده است. دیروز دیر به دانشگاه رسیدم. عمل دیر رسیدن را چه کسی انجام داده است؟ من
مفعول: همان مفعول بی واسطه یا صریح است. مفعول در جمله هایی می آید که فعل آنها متعدی است. (امروزه افعال متعدی را فعل گذرا به مفعول می گویند) باید از فعل جمله پرسید که «چه کسی را» یا «چه چیزی را» تکالیف کلاسی را به خوبی انجام ندادم. چه کسی را یا چه چیزی را انجام ندادم؟ تکالیف را
قید: کلمه یا کلماتی هستند که فعل یا جمله را توصیف می کند. در دو مثال بالا دیر و به خوبی قید هستند.
ندا: مورد خطاب قرار دادن است. شخص یا شیء با کلمات و حروفی مانند یا، ایا، ای، ا و ... مورد خطاب قرار می گیرند. به این کلمات یا حروف، کلمات و حروف ندا و به شخص یا شیء خطاب شده، منادا می گویند.
تمییز: برخی فعل ها حتی با وجود داشتن مفعول نیز کامل نمی شوند و به کلمۀ دیگری نیاز دارند تا آنها را کامل کند. فعل هایی مانند نامیدن، شناختن، دانستن و ... . در حقیقت تمیز کامل کنندۀ فعل است و در دستور جدید به آن متمم اجباری فعل می گویند. او را دانشمند می دانستند. دانشمند تمیز است زیرا فعل را از ابهام خارج می کند.